Hoe maken we de circulaire economie tot iets van de inwoners? Met die vraag komt begin april een divers gezelschap bij elkaar in het gemeentehuis van Rheden^[1]. Boven de tafel cirkelen continu inhoudelijke vragen over de circulaire economie, maar de nadruk in het gesprek ligt op de vragen die inwoners bezighouden: Helpt de circulaire economie ook bij de oplossing van onze sociale problemen? Waarom zouden wij anders meedoen?^[2]

Een sociaal vraagstuk dat voor Rheden actueel en prominent aanwezig is, is haar relatief hoge score als het gaat om mensen met een WSW-, Wajong-, WIA- en bijstandsuitkering. Ook het aantal ouderen met zorgvraag en AOW is aanzienlijk. Veel ‘oud’ werk is uit de gemeente verdwenen en er is relatief weinig nieuws voor in de plaats gekomen. De positie aan de zijlijn van de samenleving brengt voor inwoners én voor de samenleving als geheel een aantal indirecte kosten met zich mee. Zo zijn de zorgkosten van mensen met een uitkering vaak hoger, maken ze aanspraak op fiscale toeslagen, hebben ze begeleiding nodig bij schuldsanering, presteren hun kinderen slechter op school of vallen zelfs uit. Die maatschappelijke vallen hoger uit dan de directe uitgaven aan uitkeringen van de gemeente.

Het past dan ook bij de gemeente Rheden als voorloper in het realiseren van de Sustainable Development Goals van de VN om bij haar (economisch) beleid, bij haar streven naar duurzaamheid, bij de energietransitie, bij collectieve voorzieningen, de openbare ruimte, de zorg en de woningmarkt aandacht besteedt aan mensen die aan de kant staan. Voor het op gang brengen van de circulaire economie is dat niet anders. Als het lukt inwoners en lokale ondernemers een rol te geven bij nieuw werk in de circulaire economie en bij door de gemeente en andere (semi-)publieke instellingen verstrekte opdrachten, ontstaat een inclusieve gemeente, een inclusieve gemeenschap en uiteindelijk ook een inclusieve economie. De gemeente ging daarom in gesprek met het Centrum voor Arbeidsmarktinnovatie^[3]. “Nadenken over manieren om deze inclusieve arbeidsmarkt te ontwikkelen is een van onze speerpunten,” aldus Bert Blonk van het Centrum voor Arbeidsmarktinnovatie en zijn collega Nicolette Horn, gespreksleider bij de bijeenkomst.

Parallelle arbeidsmarkt

Iedereen aan tafel begrijpt de logica en samen starten zij een zoektocht naar een effectieve strategie om tot zo’n inclusieve gemeenschap te komen en gelijktijdig de circulaire, duurzame economie van de toekomst te realiseren. De circulaire economie en de hiermee verbonden energietransitie bieden daar zeker mogelijkheden voor. Ze dringen immers diep door tot in de haarvaten van de samenleving. Deelsystemen, kringloopwinkels, reparatie- en (de)montagebedrijven werken immers vooral lokaal. Ook de energietransitie met verbouw-, installatie- en isolatiebedrijven en coöperatieve duurzame energieproducenten steunt vooral op de lokale markt.

Ook aan de kant van de activering van mensen bestaan goede vooruitzichten. Ton Wilthagen, hoogleraar institutioneel-juridische aspecten van de arbeidsmarkt aan de Tilburg Universiteit, weet als geen ander waar de schoen wringt en ziet kansen in een zogenoemde ‘parallelle arbeidsmarkt’. “De parallelle arbeidsmarkt maakt de ruimte tussen reguliere – noem het topsport – bedrijven en passieve uitkeringsafhankelijkheid – thuis op de bank zitten – op innovatieve en ondernemende wijze productief en hanteert een breder begrip van maatschappelijk lonend werk”, stelt hij in het college Transitie van de arbeidsmarkt. Die parallelle arbeidsmarkt is iets anders dan het basisinkomen, loondispensatie of Melkertbanen. Het werkt evenmin met verplichtingen aan bedrijven en instellingen om moeilijk bemiddelbare arbeidskrachten op te nemen. Het gaat om het activeren van mensen die nu niet werken, maar dat wel willen, door ze een arbeidsplaats te bieden op een plaats waar daar behoefte aan is. Wilthagen: “Er is een grote noodzaak om de impasse van langdurige uitkeringsafhankelijkheid te doorbreken zonder mensen tot armoede te veroordelen. Daarvoor kan een groot deel van het budget aan uitkeringsgelden – zogenaamd maatschappelijk durfkapitaal – worden benut.”

Zo’n aanpak kan alleen slagen als er een samenwerking ontstaat tussen de overheid, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Dat valt niet mee, want alles grijpt in elkaar. Wie aan een touwtje trekt veroorzaakt beweging op veel andere plaatsen. Zo hebben bedrijven die innoveren richting circulaire economie, zo bleek uit een studie die Innovatiepartners uitvoerde voor de provincie Gelderland^[4], weliswaar de toekomst in handen, maar ze opereren in het heden op een lineaire markt. Daardoor hebben ze weinig bewegingsvrijheid om te investeren in andere maatschappelijke doelen, zoals de activering van mensen met afstand tot de arbeidsmarkt. Daarbij komt dat deze innovatie om nieuwe bedrijfsmodellen vraagt en om competenties, die vaak nog niet aanwezig zijn in de lokale gemeenschap. De creatie van een nieuw type bedrijven, deels verbonden met bestaande bedrijven deels geheel nieuw, kan dit dilemma doorbreken. Het gaat dan om satellietbedrijven, werkbedrijven, sociale ondernemingen, sociale werkplaatsen nieuwe stijl, leerbedrijven, buurtwerkplaatsen, wijkbedrijven en transitieplekken, waar mensen geleidelijk de overstap kunnen maken van uitkeringsafhankelijkheid naar zelf verdiend inkomen.

Anders werken

Nu al zie je voorbeelden van voorlopers die profiteren van hun bewuste maatschappelijk verantwoorde bedrijfsvoering. Zo won groenbedrijf Hooijer uit Renkum enige jaren geleden een grote aanbesteding bij ProRail, doordat het in zijn aanbieding expliciet had aangeven te werken met mensen die een afstand hadden tot de arbeidsmarkt. Op veel andere plaatsen waar mvo géén expliciete gunningsfactor is, vissen deze sociale ondernemers echter vaak achter het net omdat ze (iets) duurder zijn of onvoldoende bewijskracht hebben van hun successen. Het al dan niet slagen van maatschappelijke activering staat en valt dus met de houding en het expliciete beleid van opdrachtgevers.

De gemeente Rheden denkt al langer na over mogelijkheden om vanuit haar opdrachtgeverschap inwoners die langs de kant staan te activeren. In de notitie Anders werken beschrijft ze hoe met behulp van de (financiële) middelen die haar in het sociale domein ter beschikking staan, mensen met een uitkering perspectief kan bieden op regulier betaalde arbeid. Daarin staat samenwerking met maatschappelijke organisaties, sociaal ondernemers en vrijwilligersorganisaties centraal.

Kern van het concept Anders Werken^[5] is dat het gaat om begeleiding naar volwaardige arbeid. Het is meer dan het vragen van een tegenprestatie volgens de Participatiewet. De werkgever is een (sociaal) ondernemer of een werkbedrijf dat in opdracht van de gemeente taken uitvoert. Door de beschikbare publieke middelen slim in te zetten garandeert de gemeente een deelnemer een inkomen dat hoger is dan haar of zijn huidige uitkering. Het is dus wezenlijk anders dan ‘werken met behoud van uitkering’. Minstens zo belangrijk als de financiële kant van de aanpak is de keuze om werk aan te bieden dat mensen graag doen en dat ze in of nabij hun eigen woonwijk kunnen uitvoeren. Dit leidt naar verwachting tot hogere deelname en blijvende inzetbaarheid op de arbeidsmarkt. Deelname is immers vrijwillig en voor iedere inwoners liggen de wensen en belangen anders.

Maatwerk

Het concept is verleidelijk, klinkt het aan tafel, maar pas op dat je het concept niet zomaar als nieuw ‘systeem’ invoert. “Het lukt alleen als maatwerk geboden kan worden en als het aansluit op de specifieke wens van de inwoners en werkzoekenden,” weet Barth van Eeten, oud-wethouder in Arnhem. Hij was een van de initiatiefnemers en aanjager van een stichting die mensen in de wijk ‘t Broek activeert, ze vaardigheden en ervaring op laat doen en – zo mogelijk – naar betaald werk begeleidt. Bij aanvang van het project – met de veelzeggende naam ’t Broek omhoog – lag er geen groots en meeslepend plan klaar. Van Eeten: “Wie geïnteresseerd was om mee te doen, kreeg de kans om zich al werkende te bekwamen in werk dat ze aantrok.” Het leidde tot een fietswerkplaats waar oude fietsen worden opgeknapt en verkocht en waar mensen voor reparaties terecht kunnen. Na driekwart jaar werken daar nu drie mensen, deels betaald. Ruim 20 andere deelnemers knappen het pand op – “ze komen langs met vrienden en familie om trots te laten zien wat ze hebben gemaakt” –, beheren in het weekend een parkeerplaats waar tegen betaling auto’s parkeren, doen kleinere klusjes bij mensen thuis en grotere klussen, zoals onderhoud en schoonmaak in de melkfabriek, en worden ingezet als verkeerregelaars in het centrum van Arnhem.

In een andere Arnhemse buurt, Malburgen-Immerloo, zoeken de initiatiefnemers – Vakbroeders^[6] – vanaf het begin de samenwerking met ondernemers, het Team Leefomgeving, een hogeschool en een regionale vakschool^[7]. Projectleider Constantijn Fuchs licht de werkwijze toe: “Wij maken verbinding tussen mensen met een uitdaging (ook jonge dreigende schoolverlaters), onderwijs, opdrachtgevers en onderhoudsbedrijven. Zo leiden we de mensen op tot vakman of vakvrouw. Voor dit project – Schoonmaak Plus – hebben we ook actief gekozen voor bijstandsgerechtigden, werklozen en statushouders uit de wijk.” Het startpunt voor de deelnemers is de schoonmaak en het lichte onderhoud van portieken, bergingen en gevels. Doordat deze schoonmakers hoogfrequent aanwezig zijn, signaleren ze achterstallig onderhoud en andere benodigde werkzaamheden. Vervolgens worden ze actief betrokken bij de uitvoering van deze werkzaamheden. Fuchs: “Zo leiden we ze, afhankelijk van hun interesse en vaardigheden, op tot schilder, elektromonteur, timmerman of metselaar. Met goede begeleiding maken we de mensen workfit en helpen bedrijven in de bouw, schoonmaak en de renovatie aan gemotiveerde mensen.”

Barth van Eeten noemt nog een ander voorbeeld waaruit de kracht van inwonerparticipatie blijkt. “Toen ik wethouder was in Waalwijk was er onenigheid over de aanleg van een pad achter woningen om. Pas toen we het in handen legden van de bewoners zelf, inclusief het budget, ontstond gezamenlijke energie en lag er in korte tijd een pad, tegen een lagere prijs dan wij hadden gecalculeerd.”

Eigenaarschap en vertrouwen

Uit het gesprek over deze projecten volgt een aantal succes- en faalfactoren, die Rheden ter harte kan nemen. De belangrijkste is dat succes gekoppeld is aan eigenaarschap, vertrouwen en het geloof in de daadkracht van de inwoners. Als wijkbewoners en -ondernemers zich eigenaar voelen van de ontwikkeling is de slaagkans vele malen groter dan wanneer de gemeente strakke regie houdt en formele procedures volgt. Ook hier is geen one-size-fits-all-oplossing. Een gemeente die de regie en het eigenaarschap aan de mensen wil laten, doet er goed aan om aan de bewoners te vragen waar ze eigenaar van willen zijn. Wat wil je in je buurt ontwikkelen? Vaak sluit dat aan bij het karakter of het DNA van de buurt. Vervolgvraag is dan: Hoe kunnen we u helpen om de door u gewenste ontwikkeling te realiseren? Het vraagt ook om wederzijds vertrouwen. Daarbij kunnen verbinders, zoals Barth van Eeten in Arnhem, wonderen doen.

Wat voor de buurt als geheel geldt, geldt misschien nog wel sterker voor de individuele deelnemers. Wat wil een specifieke inwoner graag doen en welke leerwensen heeft zij of hij? Wat vindt hij of zij het belangrijkste? Is dat geld, nuttige besteding, sociaal contact, iets doen met haar of zijn capaciteiten? Welke activiteit bezorgt een gevoel van eigenwaarde? Uit veel onderzoeken blijkt dat het hebben van werk en een nuttige besteding liefst in de eigen leefomgeving vaak belangrijker is dan een financieel extraatje. Niet voor niets staat Nederland hoog genoteerd als het gaat om vrijwilligerswerk.

Het project Broek Omhoog geeft een mooi voorbeeld van de kracht van een persoonlijke benadering. Een man van 60 jaar heeft daar de mogelijkheid gekregen om een deel van de dag activiteiten van andere medewerkers te coördineren. Hij krijgt daar een vrijwilligersvergoeding van €100,- per maand voor. Meer geld wil hij niet. Hij is vooral blij dat hij een dagelijkse structuur heeft: “ik rook en drink daardoor veel minder. Ik moet er hier een pauze voor nemen, terwijl ik thuis op de bank de ene sigaret met de andere aansteek. Als ik dit tot mijn AOW kan doen ben ik dolgelukkig”. Andere deelnemers zien vooral de opstap naar een reguliere baan als lokkend perspectief of zijn blij met het extra inkomen dat ze zo verdienen.

Sustainable Development Goals

Voor de gemeente Rheden liggen nog tal van vragen op tafel. Een daarvan is hoe de financiële consequenties in de Rhedense situatie precies liggen. Uit onderzoek van Cedris/SBCM^[8] blijkt dat de maatschappelijke baten opwegen tegen de hogere uitvoeringskosten. Andere vragen gaan bijvoorbeeld over de meest geschikte schaal van een pilot, de buurt of het dorp waar het beste kan worden gestart, de gemeentelijke taken die zich lenen voor de parallelle arbeidsmarkt en de bereidheid van ondernemingen en maatschappelijke organisaties daarbij.

Meest prominent is echter de vraag welke rol de gemeente wil spelen. Er kwam een drietal rollen op tafel. De meest vergaande rol is die van marktmeester. Ze verbindt dan de bestaande vraag naar werk en de vraag naar arbeidskrachten met elkaar. Ze kan ook kiezen voor de rol van bureaucratische regelaar, die zorgt dat werkgevers en werkzoekenden die elkaar via het Andere Werken vinden, ontzorgd worden bij arbeidsrechtelijke vragen. En als derde model wordt de gemeente facilitator die als basisvraag heeft: “welke steun heeft u nodig?” De gemeente heeft in alle gevallen de taak om bij het omzetten van uitkering naar betaald werk te zoeken naar de meest optimale inzet van haar budget voor het sociale domein.

En last but not least is het verbinden van andere beleidsvelden met het sociale domein van cruciaal belang. Want juist in beleidsvelden als de circulaire economie, duurzaamheid, de energietransitie, inrichting en onderhoud van de openbare ruimte en klimaatadaptatie zal veel vraag ontstaan naar lokale arbeidskrachten. Dat is deels werk dat nog niet bestaat en waar behoefte is aan nieuw talent. Het is een vernieuwing die past bij het activeren van mensen die nu nog op de bank zitten. Veel mensen leveren graag een bijdrage aan het toekomstperspectief voor de buurt of de planeet.

De combinatie sociale activering, perspectief op betaald werk enerzijds en leefbaarheid, circulariteit en duurzaamheid anderzijds past naadloos in de keuze die de gemeente Rheden heeft gemaakt voor brede welvaart. Rheden is een voorbeeldgemeente waar het gaat om het aan boord halen van de Sustainable Development Goals van de VN (SDG’s). Die duurzame ontwikkelingsdoelen leven nu nog vooral binnen het gemeentehuis. De circulaire economie kan als aanjager dienen om de SDG’s succesvol te implementeren in de Rhedense samenleving en biedt grote potentie om het gemeentelijk beleid nog integraler te maken.

[1] Initiatiefnemers van de bijeenkomst, het Centrum voor Arbeidsmarktinnovatie en de gemeente Rheden, nodigden allereerst professionals van Circles en Cirkelstad uit. Na een korte zoektocht complementeerden ervaringsdeskundigen van de Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN), Zetta, SpectrumElan, Arnhemse Broek en Innovatiepartners het gezelschap.

[2] Dit verslag is geschreven door Jos van der Schot, Innovatiepartners

[3] Centrum voor Arbeidsmarktinnovatie is opgericht vanuit het Gelders arbeidsmarktmodel met als samenwerkingspartners: SBI-Formaat, WZW, REFLECT (universiteit Tilburg), HAN, AWVN en VNO-NCW-Midden.

[4] http://www.innovatiepartners.nu/News/6515/Provincie-Gelderland-Transitie-naar-circulaire-economie

[5] De businesscase Anders Werken is uitgebreider beschreven in een notitie van Jan Martens, te verkrijgen op verzoek (026 4976911)

[6] Vakbroeders is een Rotterdams initiatief waarin diverse partners samenwerken. In dit project zijn dat ZETTA en A New Deal.

[7] Vakbroeders werken samen met twee woningcorporaties – Volkshuisvesting en Vivare – een schoonmaakbedrijf Nederrijn en twee scholen – Hogeschool Arnhem Nijmegen en ROC RijnIJssel.

[8] Maatschappelijke kosten-batenanalyse beschut werk, Cedris/SBCM, 2017
(http://cedris.nl/publicaties/detail/article/maatschappelijke-kosten-batenanalyse-beschut-werk.html)